Piąty już z kolei tom Prac i materiałów historycznych Archiwum Archidiecezjalnego w Łodzi i Muzeum Archidiecezji Łódzkiej w całości wypełnia katalog mikrofilmów znajdujących się zbiorach Archiwum Archidiecezjalnego w Łodzi. Dzięki temu badacze przeszłości zainteresowani źródłowymi materiałami archiwalnymi mogą korzystać w pracowni naukowej AAŁ, aby móc wgłębiać się w archiwizowane dokumenty. Drugim pożytkiem, który wynika z ich zmikrofilmowania, jest ochrona oryginałów przed możliwymi uszkodzeniami, jakich nie da się niestety wykluczyć przy korzystaniu z rękopisów, które wszak ze swej istoty są unikatami. Katalog pozwoli zorientować się w zawartości opracowanych i gotowych do udostępnienia jednostek archiwalnych, dzięki zatem informacji katalogowej AAŁ będzie skuteczniej służyło celowi, dla którego zostało powołane.
Kolejny tom Prac i materiałów historycznych ..., wydany w przyszłym roku, zostanie wypełniony materiałami przygotowanymi przez Muzeum Archidiecezji Łódzkiej i odnoszącymi się do tegoż Muzeum, zachęcamy zatem do systematycznego interesowania się naszymi publikacjami, od pierwszego tomu z 1939 roku poczynając. Dla wygody Czytelników przypominamy zawartość poprzednich tomów.
Na koniec niech będzie mi wolno jak najgoręcej podziękować Arcybiskupowi Doktorowi Władysławowi Ziółkowi Metropolicie Łódzkiemu za sfinansowanie także i tego tomu naszego wydawnictwa.

ks. Jerzy Spychała
Dyrektor
Muzeum Archidiecezji Łódzkiej

Słowo metrica pojawiło się już w II w. po Chrystusie. Była to księga do zapisywania urodzin, chrztów, ślubów czy zejść (pogrzebów). Polski Słownik Archiwalny pod redakcją Wandy Maciejewskiej (Warszawa 1974) określa metrykę jako księgę, do której wpisywano nazwiska i imiona członków instytucji, organizacji lub korporacji.
Synod w Tournai (Belgia) w 1481 r., jako jeden z pierwszych, zarządził prowadzenie ksiąg chrztu, a synod w Alcala (Hiszpania) w 1497 r., nakazywał prowadzenie ksiąg chrztów i ślubów. Ważność ksiąg metrykalnych i konieczność ich prowadzenia podkreślają synody w Chartes (1526), w Tuluzie (1531) i w Paryżu (1557). Dnia 11 listopada 1563 r. Sobór Trydencki wprowadził obowiązek zapisywania w parafiach udzielanych chrztów i pogrzebów. Najdawniejsze księgi metrykalne na ziemiach polskich znajdują się w Legnicy (1546) i w Lubinie (1560).Najstarszymi wpisami metrykalnymi znajdującymi się w Archiwum Archidiecezjalnym w Łodzi są księgi z parafii: Tuszyn (1585), Parzno (1589), Łask (1590), Czarnocin (1593), Dłutów (1599), Jeżów (1599).
Obradujący w 1607 r. Synod Piotrkowski, któremu przewodniczył prymas Bernard Maciejowski, nakazał prowadzenie ksiąg ochrzczonych i zaślubionych, a rytuał piotrkowski z 1631 r. nakazał prowadzenie ksiąg zmarłych. Tak więc, w połowie XVII w. prowadzono w parafiach 5 serii ksiąg metrykalnych:

 księgi chrztów (libri natorum lub baptisorum),
 księgi zaślubionych (libri copulatorum),
 księgi zmarłych (libri mortuorum),
 księgi zapowiedzi (libri bannorum),
 księgi zestawienie statystyczne parafian (libri status animarum).
W niektórych parafiach prowadzono też księgi bierzmowanych (libri confirmatorum) i księgi nawróconych (libri conversorum).

Księgi metrykalne budzą współcześnie duże zainteresowanie nie tylko wśród genealogów, demografów czy historyków Kościoła, ale też wśród socjologów, historyków kultury i sztuki, prawników, a nawet geografów i medyków. Z tych ksiąg bowiem można wyczytać wiele danych na temat rozwoju miejscowości, zaludnienia, zawodów, długości życia ludzi czy też chorób, które najczęściej ich dotykały. Największe zainteresowanie widać jednak wśród genealogów, którzy pragną ustalić linię przodków swojej rodziny.
Głównym celem naszej akcji mikrofilmowania było nie tylko zachowanie śladów katolickiej przeszłości na łódzkiej ziemi, ale także ochrona akt metrykalnych przed zniszczeniem w trakcie udostępniania oraz przed „zaczytaniem” ich przez genealogów - amatorów. Można zatem udostępniać mikrofilm zamiast oryginału. Jest to też zabezpieczenie akt na wypadek klęsk żywiołowych, tj. powodzi, wojen, kataklizmów.
Prezentowana przez nas pozycja - to katalog zmikrofilmowanych ksiąg znajdujących się w Archiwum i w najstarszych 68 parafiach archidiecezji łódzkiej (granicą był rok 1900 lub 1914 r.). Pracę tę rozpoczęto 4 sierpnia 1996 r., a ukończono 12 kwietnia 2002 r. Proces mikrofilmowania ksiąg wypożyczonych z parafii wymagał dużego nakładu pracy i starań. Akcją objęto też księgi, które na mocy zgody Kurii Archidiecezjalnej zostały przekazane do Archiwów Diecezjalnych w Częstochowie, Łowiczu i Włocławku. Temu zabiegowi poddano około cztery tysiące woluminów, co dokładnie wykazuje katalog.
Obserwując korespondencję naszego Archiwum, zarówno listy nadesłane pocztą tradycyjną, jak i pocztą elektroniczną, można zauważyć wielkie zainteresowanie badaniami genealogicznymi i przypuszczać należy, że zainteresowania te będą wzrastać.
Chcąc wyjść naprzeciw tym zainteresowaniom i ułatwić poszukiwania badaczom przeszłości, postanowiono wydać informator zawierający wykaz wszystkich mikrofilmów znajdujących się w AAŁ.
Pozycja stanowi V tom Prac i materiałów historycznych Archiwum Archidiecezjalnego w Łodzi i Muzeum Archidiecezji Łódzkiej. Składa się z dwóch części. Pierwsza zawiera wykaz parafii ułożonych w porządku alfabetycznym z wyszczególnieniem ksiąg oraz numerami mikrofilmów. Druga część zawiera indeks miejscowości występujących w księgach metrykalnych, a tym samym w mikrofilmach. To wyszczególnienie sprawi, że poszukiwania staną się bardziej operatywne. Nazwy miejscowości są niekiedy podane w brzmieniu dawnym i współczesnym - pozwoli to uniknąć nieporozumień.
Wyrażam podziękowanie wszystkim, którzy przyczynili się do powstania tego tomu, głownie zaś dr Zofii Wilk-Woś i mgr inż. Krystynie Wróblewskiej-Jakubowskiej. Bez Ich pomocy tom nie ukazałby się w tym roku.
Szczególne podziękowanie należy się proboszczom poszczególnych parafii, którzy wypożyczali księgi i z wielką życzliwością odnosili się do tej akcji. Księdzu Arcybiskupowi Metropolicie Łódzkiemu Władysławowi Ziółkowi dziękuję za patronat i przeznaczenie środków finansowych na ten cel.

ks. Kazimierz Dąbrowski
Dyrektor
Archiwum Archidiecezjalnego w Łodzi

Katalog mikrofilmów Archiwum Archidiecezjalnego w Łodzi ma służyć przede wszystkim jako pomoc zarówno dla badaczy, prowadzących studia genealogiczne, demograficzne, społeczne i kulturowe, jak i dla genealogów - amatorów poszukujących „swoich korzeni”. Katalog zawiera 3386 pozycji archiwalnych, które zostały zmikrofilmowane na 697 rolkach. Proces mikrofilmowania akt metrykalnych i stanu cywilnego w diecezji łódzkiej rozpoczęto 4 sierpnia 1996 r., ukończono zaś 12 kwietnia 2002 r. Powodem zmikrofilmowania akt przez Archiwum Archidiecezjalne była troska o ich ochronę przed zniszczeniem w trakcie udostępniania oraz chęć uzupełnienia zasobu przez sporządzenie kopii akt znajdujących się w posiadaniu archiwów parafialnych. Z tego powodu w katalogu odnaleźć można zarówno kopie akt metrykalnych znajdujących się bezpośrednio w zbiorach Archiwum Archidiecezjalnego (365 ksiąg z 64 parafii), jak i rejestrów metrykalnych z szeregu parafii diecezji łódzkiej (ponad 3 000 ksiąg z 85 parafii). Należy zaznaczyć, że 140 ksiąg, które znajdowały się w zasobie Archiwum Archidiecezjalnego w Łodzi na początku lat 90. zostało przekazanych do obecnie właściwych terytorialnie archiwów kościelnych w Częstochowie, Kaliszu, Łowiczu i Włocławku.
Mikrofilmując akta jako datę graniczną przyjęto rok 1914, jednak w kilku przypadkach granica ta została przekroczona. Najstarsze zmikrofilmowane księgi pochodzą z połowy XVI wieku, w zasobach dominują jednak materiały XIX-wieczne. Najstarsza skopiowana księga zawiera zapisy z 1555 r., a więc jeszcze sprzed Soboru Trydenckiego (1563), który nakładał obowiązek sporządzania ksiąg ślubów i chrztów. Obowiązek rejestracji zgonów ustanowił Rytuał rzymski w 1614 r. Wspomnieć można, iż prowadzenie ksiąg metrykalnych w Polsce zalecały już synody przedtrydenckie, między innymi synod krakowski (1459) i poznański (1506), jednak na poprawę rejestracji wpłynął dopiero synod piotrkowski (1607) i późniejszy Rytuał piotrkowski (1631). Dodać można, że w Polsce brak było dokładnego unormowania sposobu prowadzenia ksiąg parafialnych, synody bowiem kładły główny nacisk na staranne i oddzielne prowadzenie trzech serii ksiąg i pieczołowite ich przechowywanie. Większość parafii w Polsce rozpoczęła rejestrację metrykalną w latach dziewięćdziesiątych XVI wieku.
Powodem sporządzenia katalogu – poza wciąż wzrastającym zainteresowaniem poszukiwaniami genealogicznymi – był fakt często błędnych opisów poszczególnych rolek mikrofilmów, wynikający z szybkości prac nad skopiowaniem ksiąg metrykalnych, jak również brak odpowiedniego przygotowania historyczno-archiwalnego osób mikrofilmujących księgi.
W katalogu przyjęto układ alfabetyczny według miejscowości – historycznych siedzib parafii. W nagłówku obok nazwy miejscowości podano obecną przynależność dekanalną i diecezjalną parafii, choć autorzy katalogu zdają sobie sprawę, iż w kilku przypadkach nie jest ona poprawna i może być przyjęta jako błąd metodologiczny. Chodzi tu o miejscowości, które były w przeszłości siedzibami parafii, jednak obecnie w nich parafie nie istnieją np. parafia Tobiasze lub miejscowości, które zostały administracyjnie włączone do innych jednostek np. Chojny do Łodzi, Grocholice do Bełchatowa. Zabieg ten (mimo, że niepoprawny metodologicznie) miał na celu ułatwienie poszukiwań genealogom, informując ich w zasobach archiwum, której obecnej diecezji należy szukać dalszych materiałów lub informacji o nich. W nagłówku znalazły się również informację o powstaniu danej parafii, jej wezwaniu oraz wykaz miejscowości, które wchodziły w skład danego okręgu parafialnego. W opisie zmikrofilmowanych ksiąg podano informację czy dane akta są rejestracją aktów urodzeń (chrztów), małżeństw czy zgonów, daty skrajne wpisów w danej księdze, informację o języku wpisów, o ewentualnych indeksach nazwisk oraz numer rolki/rolek mikrofilmu, na której została skopiowana księga. W katalogu znalazły się również tzw. aneksy małżeństw.
 

dr Zofia Wilk-Woś