Kontynuujemy, po kilkutygodniowej przerwie, cykl 20 artykułów dokumentujacych XX-lecie współpracy prof. Rafała Leszczyńskiego z redakcją miesięcznika „Wiadomości - 43bis" i „43bis". To już 14 tekst z tego cyklu.
   Prof. Rafał Leszczyński na okoliczność, przypadającej w 2008 roku, 150 rocznicy utworzenia parafii NNMP napisał artykuł OKUPANTOWI NIE DALI SIĘ ZŁAMAĆ wykorzystując m.in. odręczne zapiski p. Danuty Adamus (z lipca 2007 roku). Jubileusz powstania w Konstantynowie pierwszej parafii był ważnym zdarzeniem nie tylko dla lokalnego Kościoła, ale i dla życia duchowego mieszkańców miasta. BC
OKUPANTOWI NIE DALI SIĘ ZŁAMAĆ
   /…/ Posiadanie przynajmniej jednego kościoła parafialnego wszędzie podnosiło rangę miejscowości, wyróżniało ją pośród innych, jakie wchodziły w obręb tej czy innej parafii, często było czynnikiem miastotwórczym, urbanizacyjnym. Konstantynów, który rozwijał się od swojego założenia przez blisko czterdzieści lat i posiadał murowany kościół, był jednak przyporządkowany parafii w o wiele mniejszym Kazimierzu. Skończyło się to 1 VI 1858 roku, gdy arcybiskup warszawski A. M. Fijałkowski erygował w Konstantynowie parafię, która w ciągu półtora wieku istnienia pełniła rolę zarówno ośrodka życia duchowego, jak również charytatywnego, śpiewaczego i w ogóle kulturalnego. Nie można by zrozumieć życia miasta bez znajomości dziejów parafii Narodzenia NMP, pierwszej konstantynowskiej parafii.
   Jubileusz daje dobrą okazję do przypomnienia bodaj niektórych epizodów z jej dziejów, wprawdzie niezbyt długich, ale wystarczająco odległych, aby te zdarzenia zatarły się w ludzkiej pamięci o tyle skutecznie, że nie dostały się do pojemnej książki poświęconej dziejom Konstantynowa. Nie tylko spieszmy się kochać ludzi, do czego nawoływał w wierszu ks. Jan Twardowski, bo „tak szybko odchodzą”, ale miłość do nich okazujmy także przez szacunek dla ich pamięci, dla ich wspomnień o rozmaitych wydarzeniach, bo te wspomnienia mogą bezpowrotnie przepaść, jeśli następne pokolenia zaniedbają je utrwalić.
   Takim właśnie wspomnieniem z życia konstantynowian pod okupacją niemiecką, dotychczas nieutrwalonym w monografii o dziejach Konstantynowa ni w innych publikacjach, są trzy kartki zapisane przez p. Danutę Adamus w lipcu 2007 roku. Jej wspomnienie znalazło następnie bezpieczną przystań w Archiwum Archidiecezji Łódzkiej w zespole akt parafialnych z lat 1920-1945, sygn. 64 (akta parafii Konstantynów Łódzki). Połowa tego niedługiego wspomnienia odnosi się do działalności Akcji Katolickiej w okresie przedwojennym. Autorka wspomnień była wtedy dzieckiem i jej wiedza na ten temat pochodzi – jak się zdaje – z tego, co usłyszała od swoich rodziców, Julii i Jana Millerów. Kolekcja dziesięciu fotografii wybornie uzupełnia to wspomnienie. Utrwalają niektóre wydarzenia z działalności konstantynowskiej Akcji Katolickiej z lat 1933-1938; poświęcenie sztandaru Katolickiego Stowarzyszenia Kobiet, zdjęcie z przedstawienia amatorskiego nieznanej sztuki, ze zjazdu kobiet na Jasnej Górze. Są też fotografie grup działaczy; na jednej pozują Józef Kowaliński, Franciszek Rzetelski, Ferdynand Góranowski, Jan Miller, Hieronim Workiert. Na innej utrwaleni zostali członkowie Katolickiego Stowarzyszenia Młodzieży Męskiej: Tadeusz Doliwka, Czesław Fisiak, Kazimierz Rzetelski, Józef Augustyniak. Może ktoś ze współczesnych konstantynowian ma w nich swego przodka i pamiątki po nim. Dobrze by było, gdyby je (pamiątki i wspomnienia) zgłosił do redakcji „43-bis”. Na archiwalnych fotografiach są jeszcze inne osoby, ale nie starczyłoby miejsca, aby wszystkich wymienić. Wspomnienie p. Danuty Adamus i jej siostry, p. Mirosławy Materowicz uzupełnia relację zapisaną w Księdze pamiątkowej Katolickiego Stowarzyszenia Mężów. Oddział w Konstantynowie Łódzkim z okazji poświęcenia sztandaru Stowarzyszenia w dniu 16 maja 1937 roku (*1). Dowiadujemy się z Księgi pamiątkowej, że to Stowarzyszenie, które wszak było częścią Akcji Katolickiej i jego działalność daje pojęcie o stanie całej Akcji Kat. , powstało w Konstantynowie 17 maja 1931 r., ale jego działalność początkowo „była bardzo słaba”. KSM „po półrocznym suchotniczym bytowaniu zamarło”, czytamy we wspomnianej Księdze, lecz 29 stycznia 1933 zostało zawiązane powtórnie. W zarządzie były osoby znane w Konstantynowie: Jan Miller, Józef Rafalik, Zygmunt Kłos, Józef Żygalski. Autor noty w Księdze (może asystent kościelny?) pisał o członkach: „Materiał ludzki […] wnosił do Stowarzyszenia ze sobą różne słabości i ułomności ludzkie, przede wszystkim dużo egoizmu i czynnika antyspołecznego”. Zapewne tak było, ale w czasie wielkiej próby ci sami ludzie potrafili się wznieść ponad powszednie słabości.
   O jednym takim zdarzeniu, a właściwie ciągu zdarzeń opowiada właśnie w swoim wspomnieniu p. Danuta Adamus. Podczas akcji aresztowań polskiego duchowieństwa z przyłączonego do Trzeciej Rzeszy tzw. Kraju Warty (Wartheland) przeprowadzonej nad ranem 6 października 1941 r. i zgromadzeniu aresztantów w obozie przejściowym właśnie w Konstantynowie (*2), skąd zostali wywiezieni do obozu koncentracyjnego w Dachau, także kościół parafialny w Konstantynowie został zamknięty, a jego proboszcz, ks. Zygmunt Łabentowicz i wikariusz ks. Władysław Domagała również znaleźli się w Dachau, gdzie w następnym roku ponieśli śmierć.
   Po tym akcie terroru, gdy katoliccy mieszkańcy Konstantynowa zostali pozbawieni posług religijnych, zdarzyła się rzecz niespodziana, którą p. D. Adamus tak wspomina: „W 1942 r. (nie pamiętam dokładnej daty) zgłosił się do moich rodziców ks Jan Ostrowski, który miał od władz niemieckich pozwolenie na posługę kapłańską na terenie Konstantynowa co dwa tygodnie”  O innym miejscu napisała: „Nie wiem, kto skierował księdza do moich rodziców, nigdy się o tym przy nas nie mówiło”. Sądzę, że znał ich z działalności w Akcji Katolickiej lub został skierowany przez tych, którzy o tej przedwojennej działalności wiedzieli. Ksiądz przyjeżdżał z Gałkówka. „ Każdy jego [właściwie: swój – R. L] przyjazd musiał zgłaszać na posterunku żandarmerii. Nie wolno było księdzu udzielać sakramentu małżeństwa, chrztu dzieci, a mógł udzielać wiatyku oraz namaszczenia chorych. Nie wolno było również sprawować Mszy św. dla wiernych”. Niebaczny funkcjonariusz władz okupacyjnych wydał jednak zezwolenie, które pomogło obejść do pewnego stopnia zakazy.
   „Pamiętam jak ks. Jan – ciągnie p. Adamus – powtarzał rodzicom rozmowę z żandarmem (czy jakimś innym funkcjonariuszem wydającym pozwolenie), w której zwrócił mu uwagę, że do udzielania wiatyku musi mieć konsekrowaną hostię. Usłyszał na to od żandarma: To niech ją Ksiądz konsekruje. I tak to w naszym domu co dwa tygodnie sprawował ks. Jan Mszę świętą, w której mogło uczestniczyć kilka osób”. Mały pokoik służył jako konspiracyjna kaplica. Najważniejsze jednakże było to, że dzieci nauczane ukradkiem religii przez matkę autorki wspomnienia mogły przystąpić do pierwszej komunii, co w istniejącym po aresztowaniach księży stanie rzeczy było niemal niemożliwe. Odkrycie faktycznego stanu rzeczy sprowadziłoby na wszystkich uczestników jak najsurowsze represje, dlatego „wszystko miało odbywać się w pełnej dyskrecji”. Wśród pamiątek po rodzicach zachowała się u p. Adamusowej fotografia Helenki Dutkiewiczówny ubranej w białą sukienkę do pierwszej komunii przyjętej 5 lipca 1943 roku w mieszkaniu tychże rodziców. Według mnie najbardziej krzepiące jest to, że z dosyć sporej grupy osób łamiącej prawo okupanta nikt nie doniósł rozmyślnie na księdza, rodziców autorki ni na chodzące na naukę dzieci, ani też nieświadomie nie wygadał się przed jakimś węszącym agentem. A były wśród nich przecież osoby zupełnie młode, właściwie dzieci, z natury ufne i skłonne do zwierzeń czy nawet przechwałek. Jednak nic nie przedostało się do niepowołanych uszu. Pomimo różnych słabości okazywanych w pokojowym czasie, starzy i młodzi konstantynowianie narodowości polskiej w godzinie próby stanęli na wysokim poziomie moralnym i okazali hart ducha.
   Autorka nie wie, jak było w ostatnim roku okupacji, nie wie, „jak długo trwały przyjazdy księdza, bo w październiku 1943 r. zostałam wywieziona na przymusowe roboty do Niemiec, a siostra i brat wkrótce do kopania okopów”. Może ktoś z czytelników wie coś na ten temat i potrafi dopisać zakończenie do relacji p. Danuty Adamusowej.
prof. Rafał Leszczyński
   Na zdj. Helenka Dutkiewiczówna ubrana w białą sukienkę do pierwszej komunii przyjętej 5 lipca 1943 roku w mieszkaniu jej rodziców.
……………………………………
(*1) AAŁ bez sygnatury (jeszcze).
(*2) Ta akcja ma swoją dość obszerną literaturę. Ostatnio pisali na ten temat ks. J. Szeremeta, Aresztowania duchowieństwa katolickiego przeprowadzone przez Niemców w Reichsgau Wartheland w dniach 5-7paździenika 1941 rokui pobyt w obozie przesiedleńczym w Konstantynowie Łódzkim oraz M. Witschenbach, Niemiecki obóz w Konstantynowie Łódzkim. Obie pozycje opublikowano w: „Prace i Materiały Historyczne Archiwum Archidiecezjalnego w Łodzi i Muzeum Archidiecezji Łódzkiej” t. III (2006).
<Publikowano drukiem: „Ex Libris 43bis” (nr 150, czerwiec 2008) – samoistny miesięcznik oraz jako dodatek do miesięcznika „Wiadomości - 43bis” (nr 453/454, 31 maja / 13 czerwca 2008)>